Eitem ar yr agenda

Ystyried adroddiad gan y Rheolwr Gwasanaethau Democrataidd, Steve Price (copi ynghlwm) am y Rheolau newydd sy’n nodi’r broses ar gyfer etholiad a gynhaliwyd gan ddefnyddio’r Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy o 2027.

Cyflwynodd yr Aelod Arweiniol dros Strategaeth Gorfforaethol, Polisi a Chydraddoldeb, y Cynghorydd Julie Matthews, yr adroddiad (a gylchlythyrwyd yn flaenorol).

Ar 6 Mai 2022, daeth darpariaethau Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 (Deddf 2021) sy’n ymwneud â’r system pleidlais sengl drosglwyddadwy adeg ethol cynghorwyr i brif gyngor (cyngor sir neu gyngor bwrdeistref sirol) yng Nghymru. mewn grym. Roedd y darpariaethau’n caniatáu i gynghorau benderfynu cynnal etholiadau gan ddefnyddio’r system pleidlais sengl drosglwyddadwy yn hytrach na’r system fwyafrif syml, y cyfeirir ati’n aml fel y cyntaf i’r felin.

Nid oedd angen penderfyniad ynghylch a ddylid newid system bleidleisio’r Cyngor hwn. Pwerau nid dyletswyddau oedd y darpariaethau newydd. Fodd bynnag, pennwyd terfyn amser ym mis Tachwedd 2024 ar gyfer cwblhau'r prosesau ymgynghori a gwneud penderfyniadau pe bai'r Cyngor yn penderfynu newid y system bleidleisio.

Roedd y system Pleidlais Sengl Drosglwyddadwy (STV) yn fath o gynrychiolaeth gyfrannol ac roedd gan ddarpariaethau STV Cymru wardiau aml-aelod, pob un â rhwng 3 a 6 chynghorydd yn cynrychioli'r ward. Cynlluniwyd y system STV i ganiatáu mwy o ddewis i bleidleiswyr nag oedd yn bodoli mewn wardiau un aelod. O dan system y cyntaf i’r felin, dadleuwyd y gallai pleidleisiau i bleidiau neu ymgeiswyr lleiafrifol gael eu ‘gwastraffu’ gan nad oeddent yn cyfrannu at ethol unrhyw ymgeiswyr ac nad oedd y canlyniadau, felly, yn gymesur gynrychioliadol o’r etholwyr yn gyffredinol.

Byddai pob cyngor yn parhau i ddefnyddio system y cyntaf i'r felin oni bai ei fod yn penderfynu newid i'r system STV. Byddai unrhyw newid yn gofyn am benderfyniad a gefnogir gan fwyafrif o ddwy ran o dair o’r cyngor llawn, mewn cyfarfod a gynullwyd yn arbennig at y diben hwnnw, gyda hysbysiad ysgrifenedig yn cael ei roi o leiaf 21 diwrnod cyn y cyfarfod.

Pe bai'r cyngor yn dewis newid y system bleidleisio, byddai'n ofynnol iddo ddefnyddio'r system newydd ar gyfer y ddwy rownd nesaf o etholiadau cyffredin, am gyfnod o 10 mlynedd. Yn achos is-etholiad ar gyfer sedd wag achlysurol ar ôl i'r Cyngor newid i STV ond cyn i'r rownd gyntaf o etholiadau cyffredin gan ddefnyddio STV gael ei chynnal, byddai'r dull pleidleisio yn yr etholiad cyffredin blaenorol yn cael ei ddefnyddio. Ar ôl y ddwy rownd hynny, fe allai'r cyngor benderfynu dychwelyd i'r system bleidleisio flaenorol.

Pe bai'r cyngor yn arfer ei bŵer i newid y system bleidleisio, rhaid i'r cyngor hysbysu Gweinidogion Cymru a Chomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru am y newid. Ar ôl cael hysbysiad, byddai Gweinidogion Cymru yn cyfarwyddo Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru i gynnal adolygiad cychwynnol o ardal y cyngor. Roedd y darpariaethau ar gyfer yr adolygiadau cychwynnol hyn yn cynnwys ei gwneud yn ofynnol na fyddai nifer y cynghorwyr ar gyfer pob ward etholiadol yn llai na thri, ond dim mwy na chwech.

Yn ystod y trafodaethau, codwyd y pwyntiau a ganlyn –

• Cyn y gallai arfer ei rym i newid y system bleidleisio byddai'n rhaid i'r Cyngor ymgynghori'n lleol. Byddai hyn yn cynnwys ei etholwyr llywodraeth leol, pob cyngor dinas, tref a chymuned yn y sir ac unrhyw bobl eraill yr oedd yn eu hystyried yn briodol.

• Mynegwyd pryderon pe bai'r penderfyniad yn cael ei wneud i newid i STV y byddai hunaniaeth leol yn cael ei cholli oherwydd y wardiau mwy, yn enwedig gyda chynrychiolaeth a lleisiau ardaloedd gwledig yn cael eu gwanhau.

• Cytunodd yr Aelodau y byddai angen ymgynghori â'r holl grwpiau gwleidyddol i gael eu hadborth.

• Roedd yr Alban a Gogledd Iwerddon yn defnyddio STV a byddai llawer o wybodaeth yn cael ei chasglu gan gynghorau yn y gwledydd hynny.

• Byddai angen dealltwriaeth ehangach o'r broses gan mai'r consensws cyffredinol oedd y byddai'r STV yn ffafrio pleidiau gwleidyddol llai ac yn anfanteisiol i ymgeiswyr annibynnol ac ardaloedd gwledig.

• Awgrymwyd Gweithdy Cyngor i aelodau benderfynu a ddylid newid i STV. Yn y Gweithdy gallai aelodau wedyn roi arweiniad cadarn ynghylch a ddylid cymryd unrhyw gamau ar hyn o bryd neu fwrw ymlaen ag ymgynghoriad cyhoeddus gyda’r bwriad o ofyn i’r Cyngor llawn cyn Tachwedd 2024 i wneud penderfyniad ffurfiol ar newid y system bleidleisio i’r system STV.

• Awgrymwyd hefyd y gellid dosbarthu arolwg i aelodau a thrigolion ynghylch y ffordd ymlaen.

PENDERFYNWYD, yn amodol ar yr uchod, fod y Pwyllgor Gwasanaethau Democrataidd wedi ystyried adroddiad y Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy a chytuno fel a ganlyn -

(i) Argymell bod Gweithdy’r Cyngor yn cael ei gynnal i hysbysu’r holl aelodau am y darpariaethau ar gyfer newid system etholiadol y Cyngor i’r system pleidlais sengl drosglwyddadwy, ac i roi arweiniad ar sut y dylai’r Cyngor fynd yn ei flaen.

(ii) Hwyluso ymglymiad yr Arweinwyr Grwpiau yn yr opsiynau pleidlais sengl drosglwyddadwy.

(iii) Ystyried y posibilrwydd o gynnal arolwg o aelodau a thrigolion ar yr opsiynau pleidlais sengl drosglwyddadwy.